Spis treści:

1. Czym wyróżnia się testament własnoręczny?
2. Testament własnoręczny – co to oznacza i dlaczego musi być napisany pismem ręcznym?
3. Jak sporządzić testament własnoręczny i na co uważać?
4. Testament własnoręczny – podsumowanie

W dzisiejszym poście omówię wymogi formalne dotyczące testamentu własnoręcznego, a w nim:

• dlaczego musi być napisany pismem ręcznym i co to oznacza,
• konieczność opatrzenia testamentu podpisem i z jakich części musi się on składać,
• obowiązek umieszczenia daty i w jakiej formie musi być ona zawarta.

W swoim poprzednim wpisie, na przykładzie Pana Jerzego przekonywałem Was jakie znaczenie ma testament i jakie możliwości stwarza on w zakresie zadysponowania swoim majątkiem na wypadek śmierci. W dzisiejszym poście przedstawię jedną z form testamentów zwykłych i przybliżę przed jakim wyborem stanął Pan Jerzy, gdy zdecydował się na sporządzenie testamentu.

Osoba decydująca się na sporządzenie testamentu, ma z czego wybierać ponieważ w przepisach ustawy z dnia 23.04.1964 Kodeks cywilny (w dalszej części jako: k.c.) przewidziano trzy możliwe do zastosowania formy testamentu zwykłego którymi są:

• testament własnoręczny,
• testament notarialny,
• testament urzędowy.

Od razu zaznaczam, że wszystkie trzy formy mają równorzędne znacznie i żadna nie jest „lepsza” lub „gorsza” od pozostałych. Niezależnie od wybranej formy, o tym czy testament będzie skuteczny i właściwie wyrazi wolę testatora, zawsze zadecyduje treść zawartych w testamencie postanowień. Innymi słowy, testament w każdej z trzech form może być jednakowo skuteczny albo jednakowo nieskuteczny, jeżeli dotknięty będzie błędami. Nie jest jednak tak, że formy te niczym się od siebie nie różną, przeciwnie różnice są i to znaczne.

Czym wyróżnia się testament własnoręczny?

W pierwszej kolejności opiszę Wam czym wyróżnia się testament własnoręczny. Omówienie pozostałych dwóch form testamentów zwykłych nastąpi w kolejnych wpisach.

Testament własnoręczny (art. 949 k.c.) nazywany jest również testamentem holograficznym. Wymogi formalne zostały opisane w art. 949 § 1 k.c. Ich zachowanie ma niezwykle istotne znaczenie. Niedopełnienie któregokolwiek z wymagań formalnych skutkuje, co do zasady, nieważnością testamentu (art. 958 k.c. w zw. z art. 949 § 1 k.c.). Z prawnego punktu widzenia taki testament po prostu nie istnieje, i co za tym idzie nie wywołuje skutków prawnych. Celowo użyłem zwrotu „co do zasady”, ponieważ przepisy k.c. przewidują wyjątek od zasady bezwzględnej nieważności testamentu własnoręcznego nie spełniającego wszystkich wymagań formalnych. O tym wyjątku będzie mowa w dalszej części wpisu.

Testament własnoręczny – co to oznacza i dlaczego musi być napisany pismem ręcznym?

Po pierwsze, najbardziej charakterystyczną cechą tej formy testamentu, jak sama nazwa wskazuje, jest napisanie go przez testatora w całości pismem ręcznym. Oznacza to, że nie jest dopuszczalne sporządzenie go inną techniką pisarską np. wykorzystaniu komputera, maszyny do pisania, tabletu, smartfona i innych podobnych rozwiązań, jak również urządzeniem do utrwalania pisma Braille’a, ponieważ w każdym z wymienionych przykładów nie mamy do czynienia z pismem ręcznym. Nie jest także możliwe spisanie testamentu długopisem elektronicznym na tablecie. Wprawdzie technika ta odwzorowuje pismo ręczne, ale nie utrwala naturalnego odcisku ręki piszącego. Niedopuszczalny jest testament spisany przez osobę postronną, choćby pod dyktando spadkodawcy, a tylko podpisany przez testatora. Testament niespełniający wymogu własnoręczności zawsze jest bezwzględnie nieważny, nawet jeśli pod tekstem znajdzie się własnoręczny podpis testatora.

Zapewne w tym momencie pojawiają się pytania: czy stawianie takich wymagań jest racjonalne, zwłaszcza, gdy powszechnym zjawiskiem jest sporządzanie wszelkich dokumentów przy użyciu komputera i czy ustawodawca przypadkiem nie „zapomniał” dostosować przepisów k.c. do aktualnych realiów. Spiesząc z odpowiedzią wyjaśniam i uspokajam, że nie ma tu żadnego niedopatrzenia prawodawcy, a wymóg własnoręczności pełni kilka istotnych funkcji.

Testament jest szczególną czynnością prawną i wywołuje skutki prawne dopiero po śmierci autora. Zdarza się, że dopiero wtedy ujawniana jest jego treść, stąd bardzo ważne jest, aby była jak największa pewność, że dokument ten jest autentyczny. Nie ma już możliwości, aby upewnić się u autora, czy rzeczywiście sporządził on dokument o określonej treści i miał zamiar jego sporządzenia. Napisanie całego dokumentu pismem ręcznym utrudnia jego sfałszowanie. O wiele trudniej podrobić jest dłuższy tekst niż tylko sam podpis. Dodatkowo wyklucza to możliwość spisania testamentu przez osobę trzecią na kartce podpisanej przez testatora in blanco. Napisanie testamentu pismem ręcznym nadaje też temu aktowi należytej powagi, a także skłania osobę sporządzającą testament do należytej staranności. Spadkodawca chcąc rozrządzić swoim majątkiem na wypadek śmierci musi najpierw dowiedzieć się jak to zrobić, co wyłącza możliwość sporządzenia testamentu przez przypadek, bez zamiaru wywołania skutków prawnych. Spisywanie oświadczenia pismem ręcznym daje możliwość dokładnego przemyślenia treści ostatniej woli przez osobę sporządzającą testament. Z uwagi na to, że testamentem jest tylko treść zapisana własnoręcznie możliwie jest też łatwe odróżnienie testamentu od innych oświadczeń spadkodawcy. Wreszcie testament własnoręczny cechuje łatwość jego sporządzenia, ponieważ z czynnością tą nie jest związana ani konieczność korzystania z pomocy innej osoby przy jego spisaniu np. notariusza bądź urzędnika, ani ponoszenie kosztów, choćby w postaci wynagrodzenia dla osoby sporządzającej dokument.

W szczególnych przypadkach przyjmuje się, że wymóg własnoręczności nie ma charakteru bezwzględnego i dopuszcza się sporządzenie testamentu stopą lub ustami w przypadku gdy osoba nie włada rękami. Możliwe jest również posłużenie się protezą kończyny przez inwalidę. Istotą „własnoręczności” jest osobiste, tj. dokonane bez fizycznego udziału innych osób, zapisanie postanowień spadkowych przy użyciu własnej siły testatora.

Dla ważności testamentu nie ma natomiast znaczenia język, w jakim go sporządzono. Wymagana jest jedynie dostateczna znajomość przez testatora języka, w jakim dokument sporządza, tak aby miał on świadomość jaka jest treść sporządzanego dokumentu. Jak się wydaje, możliwe jest posłużenie się różnym językiem dla poszczególnych rozrządzeń testamentowych.

Jak sporządzić testament własnoręczny i na co uważać?

Testament własnoręczny może zostać sporządzony na dowolnej liczbie kartek. W przypadku większej liczby stron powinna istnieć miedzy nimi więź fizyczna. Stąd zalecałbym ich  ponumerowanie lub połączenie. Nadto poszczególne strony musi łączyć wieź intelektualna wynikająca z dokonywanych dyspozycji.

Po drugie, testament powinien zostać przez testatora podpisany. Podpis stanowi skreślony odręcznie znak graficzny imienia i nazwiska lub przynajmniej nazwiska, choć obecnie dopuszcza się także podpis nieczytelny, na co zwrócił uwagę Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z 10.04.2015 r., I ACa 853/14. W pewnych przypadkach testament może zostać podpisany wyłącznie imieniem spadkodawcy. Możliwość taką dopuścił Sąd Najwyższy w uchwale z 23.04.1960 r., 3 CO 8/60. Jeszcze dalej idący pogląd wyraził Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 28.04.1973 r., III CZP 78/72 opowiadając się za możliwością podpisania testamentu w sposób określający  jedynie stosunek rodzinny spadkodawcy do spadkobiercy.

Dwa ostanie orzeczenia zapadły w stanie faktycznym w którym testament został umieszczony w liście. Podpisanie listu zawierającego testament imieniem albo określeniem takim jak „ojciec”, „wujek”, „dziadek” zostało uznane za wystarczające jeżeli podpisanie listu w taki sposób jest uzasadnione stosunkami osobistymi między autorem listu a jego adresatem i nie nasuwa wątpliwości co do powagi i zamiaru takiego rozrządzenia. Jednocześnie dopuszczono możliwość umieszczenia testamentu w liście.

Podpis powinien być własnoręczny, co oznacza, że nie ma możliwości posłużenia się inną osobą, która z upoważnienia bądź jako pełnomocnik złożyłaby podpis za spadkodawcę. Do własnoręczności podpisu odnieść należy uwagi dotyczące spisania testamentu pismem ręcznym w tym te o dopuszczalności posłużenia się protezą, stopą lub ustami, jeżeli testator w taki sposób zwykle składa swój podpis z uwagi na brak władzy w rękach. Istotne jest, aby podpis był następstwem pisania. Wykluczone jest złożenie go przy pomocy środków technicznych takich jak np. pieczątki czy faksymile (kopia podpisu odbita sposobem mechanicznym).

Podpis i jego umiejscowienie pod treścią testamentu ma bardzo istotne znaczenie, które podkreślone zostało w orzecznictwie Sądu Najwyższego (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 05.06.1992 r., III CZP 41/92; uchwała Sądu Najwyższego z 09.05.1995 r., III CZP 56/95). Umieszczenie go pod treścią testamentu świadczy, że odnosi się on do całości postanowień testamentowych. Złożenie podpisu świadczy o tym, że osoba sporządzająca testament miała wolę i świadomość testowania. Jest również wyrazem tego, że spadkodawca złożył oświadczenie woli w całości, że sporządzone pismo jest ukończonym testamentem. Bez podpisu można mówić co najwyżej o projekcie testamentu. Zabezpiecza on też testament przed zmianami, w szczególności przed dopisaniem czegokolwiek. Oczywiście spadkodawca może po złożeniu podpisu dokonać uzupełnienia testamentu. Dla swej ważności powinny one zostać opatrzone kolejnym podpisem. Dodatkowo podpis pozwala zidentyfikować tożsamości spadkodawcy, zwłaszcza, jeżeli w treści testamentu nie została ona określona.

Po trzecie testament powinien zostać opatrzony datą. Data może zostać podana poprzez określenie dnia, miesiąca i roku w który ma miejsce sporządzenie testamentu. Ograniczenie się do wskazania tylko miesiąca i roku albo samego roku. W przypadku sporządzania kilku testamentów w tym samym dniu zalecałbym dokładniejsze określenie ich wzajemnych relacji czasowych poprzez podanie godziny, a w razie potrzeby także minuty ich sporządzenia, ewentualnie ponumerowanie testamentów. Chodzi o to, aby było wiadome w jakiej kolejności testamenty zostały sporządzone. W przypadku sprzeczności postanowień poszczególnych testamentów pozwala to ustalić, które postanowienia obowiązują, a które zostały odwołane. Zasadą jest, że obowiązującym jest ostatni testament, a poprzednie tylko o tyle o ile ich postanowienia dają się pogodzić z postanowieniami ostatniego. W orzecznictwie dopuszcza się złożenie przez spadkodawcę dodatkowego oświadczenia niebędącego testamentem, które wskazuje, który z kliku testamentów sporządzonych tego samego dnia stanowi testament ostatni (postanowienie Sądu Najwyższego z 30.09.1971 r., III CZP 56/71).

Alternatywnym, ale również dopuszczalnym sposobem wskazania daty jest oznaczenie jej w sposób opisowy np. „w dniu pięćdziesiątych urodzin”, „w ostatnim dniu 2016 r.”, „w przeddzień mojego ślubu”, „w pierwszy Dzień Wielkanocy 2017 r.”,

Data pozwala na ustalenie wzajemnego stosunku pomiędzy kilkoma testamentami tego samego spadkodawcy. Jest ona również pomocna w ustaleniu czy testator, w chwili sporządzania testamentu, miał zdolność testowania, która przysługuje tylko osobom mającym pełną zdolność do czynności prawnych (art. 944 § 1 pkt 1 k.c.), co oznacza osoby pełnoletnie, które nie zostały ubezwłasnowolnione całkowicie bądź częściowo.

W odróżnieniu od podpisu, data nie musi zostać umieszczona w konkretnym miejscu dokumentu. Oznacza to, że można ją umieścić w nagłówku, w treści testamentu lub obok podpisu.

Co do zasady brak daty skutkuje nieważnością testamentu. Wspomniany na wstępie wyjątek łagodzący tę zasadę został wskazany w art. 949 § 2 k.c., zgodnie z którym brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów. O ważności czy też nieważności testamentu nie decyduje sam brak daty, lecz to, czy powyższy brak wywołuje wątpliwości co do wymienionych wyżej okoliczności. Kwestia braku daty była przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11.02.1975 r. I CR 860/74). Ważność testamentu nieopatrzonego datą będzie pozostawiona ocenie sądu stwierdzającego nabycie spadku na postawie takiego testamentu. Dopiero jeżeli postępowanie sądowe nie doprowadzi do usunięcia wątpliwości wskazanych w art. 949 § 2 k.c. testament będzie nieważny, co zauważył Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 23.10.1992 r., III CZP 90/92. Pomimo opisanego wyjątku i potwierdzającej go linii orzeczniczej, zalecałbym zamieszczać datę w testamencie, gdyż jej brak może prowadzić do utrudnień dowodowych, które mogą wywołać negatywne skutki dla ewentualnych spadkobierców. Na nich, jako na podmiotach postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, zgodnie z art. 6 k.c. ciąży obowiązek wykazania, że przedstawiony dokument jest testamentem zawierającym ostatnią wolę zmarłego, gdyż to właśnie spadkobiercy są tymi, którzy z testamentu wywodzą dla siebie skutki prawne.

Testament własnoręczny – podsumowanie

Przedstawione wyżej trzy wymogi formalne testamentu zwykłego są jedynymi, które trzeba spełnić, aby dokument ten był ważny, pod warunkiem, że zostanie sporządzony przez osobę mającą zdolność testamentową Nie ma potrzeby wskazywania miejsca jego sporządzenia, ponieważ przepisy k.c. wymogu takiego nie wprowadzają. Jest to okoliczność z punktu widzenia prawa obojętna. Nie ma także znaczenia materiał, na którym testament zostanie utrwalony. Najczęściej będzie to papier, ale nie ma przeszkód formalnych aby posłużyć się innym materiałem, w szczególności pergaminem, deską, ścianą. Należy jednak zwrócić uwagę na poważne trudności w posługiwaniu się dokumentem sporządzonym w nietypowej postaci. Jak trafnie wskazuje się w orzecznictwie tylko oryginał testamentu jest testamentem w rozumieniu art. 941 k.c., natomiast odpis testamentu zwykłego, choćby sporządzony własnoręcznie przez spadkodawcę, nie jest testamentem (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 30.06.1972 r., I CR 403/72). Również odbitka testamentu sporządzona przez kalkę nie jest testamentem, ponieważ pozostaje ona poza unormowaniem przez art. 941 i nast. k.c., a także nie spełnia wymagania art. 949 § 1 k.c., co do napisania testamentu przez spadkodawcę (postanowienie Sądu Najwyższego z 23.12.1974 r., II CR 906/74).

Jak się zatem okazuje, sporządzenie testamentu własnoręcznego spełniającego wymogi formalne, mimo, że z pozoru stosunkowo proste, może sprawić trudności, szczególnie w nietypowych sytuacjach. Dlatego, w razie wątpliwości, warto skorzystać z porady prawnika.