Spis treści:

1. Czym jest testament notarialny?
2. Rola notariusza w sporządzeniu testamentu notarialnego
3. Jakie są skutki błędnego sporządzenia aktu notarialnego?
4. Wady i zalety testamentu notarialnego
5. Testament notarialny – na co warto zwrócić uwagę?

W dzisiejszym poście będzie mowa o testamencie notarialnym, a zwłaszcza o:

• formie aktu notarialnego i związanej z nim roli notariusza,
• skutkach błędnego sporządzenia aktu notarialnego,
• zaletach i wadach testamentu notarialnego.

Czym jest testament notarialny?

Poprzedni wpis na blogu poświęcony był testamentowi własnoręcznemu. Spośród przewidzianych w przepisach ustawy z dnia 23.04.1964 r. Kodeks cywilny (w dalszej części jako: k.c.) testamentów zwykłych jest to forma najprostsza do zachowania (pismo ręczne + data + podpis) i jedyna, która umożliwia samodzielne sporządzenie testamentu. Będący bohaterem dzisiejszego posta testament notarialny, stanowi jego zupełne przeciwieństwo. Cechuje się on bardzo daleko idącym formalizmem oraz wymaga udziału drugiej osoby, na dodatek nieprzypadkowej lecz będącej notariuszem.

Testament notarialny (art. 950 k.c.) przybiera formę aktu notarialnego. Jest to szczególna forma czynności prawnych,  zasadniczo uregulowana poza k.c., w ustawie z dnia 14.02.1991 r. Prawo o notariacie (w dalszej części jako: p.n.), która w art. 79 – 95 p.n. określa wymagania jakie powinien spełniać każdy akt notarialny, w tym testament notarialny. Ustawodawca wymaga zachowania formy aktu notarialnego pod rygorem nieważności jedynie dla niektórych, najbardziej znaczących czynności prawnych, do których przykładowo należą: umowy dotyczące nieruchomość, umowy niektórych spółek prawa handlowego oraz umowy majątkowe między małżonkami. Przyczyną jest dążenie do zapewnienia bezpieczeństwa obrotu prawnego. Ustanowienie wymogu aktu notarialnego dla testamentu niewątpliwe świadczy o wysokiej randze jaką ustawodawca przywiązuje do czynności rozrządzającej majątkiem na wypadek śmierci.

Rola notariusza w sporządzeniu testamentu notarialnego

Przy testamencie notarialnym wymagana jest obecność notariusza, zapewniającego profesjonalny nadzór nad dokonywaną czynnością. Notariusz w szczególności:

• zapewnia zgodność dokonywanej czynności z przepisami prawa (art. 81 p.n.),
• ma obowiązek ustalić tożsamość spadkodawcy (art. 85 § 1 i 3 p.n.),
• zwraca uwagę czy strona czynności notarialnej ma zdolność do czynności prawnych (art. 86 p.n.),
• pomaga spadkodawcy czuwając nad zabezpieczeniem jego interesów (art. 80 § 2 p.n.) oraz udzielając wyjaśnień (art. 80 § 3 p.n.),
• spisuje oświadczenie woli testatora w sposób zrozumiały i przejrzysty (art. 80 § 1 p.n.),
• odpowiada za odczytanie testamentu notarialnego spadkodawcy oraz ma obowiązek upewnić się, że testator rozumie treść i znaczenie testamentu oraz że dokument ten wyraża jego wolę (art. 94 § 1 p.n.),
• jest obecny przy podpisaniu testamentu przez spadkodawcę (art. 88 p.n.).

            Niezbędne elementy każdego aktu notarialnego, a więc również testamentu w tej formie, wymienia art. 92 p.n. W przypadku zamieszczenia aktu notarialnego na dwóch lub   więcej arkuszach, powinny one być ponumerowane, parafowane i połączone (art. 93 p.n.).

Jakie są skutki błędnego sporządzenia aktu notarialnego?

            Zarówno w orzecznictwie sądów jak i w doktrynie prawniczej nie ma jednomyślności co do skutków jakie wywołuje naruszenie wymagań formalnych wynikających z przepisów p.n. Według jednego z poglądów należy rygorystycznie wykładać przepisy o formie testamentu z uwagi na charakter tej czynności prawnej. Oznacza to, że wszystkie wymogi formalne mają jednakowe znaczenie, a akt notarialny obejmujący testament powinien je wszystkie spełniać. W konsekwencji niedochowanie któregokolwiek wymogu skutkuje nieważnością testamentu notarialnego. Wyrazem tego stanowiska jest przede wszystkim uchwała Sądu Najwyższego z 19.07.2001 r., III CZP 36/01. Za poglądem tym przemawia brak w obowiązujących przepisach p.n. podstawy prawnej do różnicowania wymogów formalnych aktu notarialnego i zasada lege non distinguente nec nostrum est distinguere (tam, gdzie ustawa nie rozróżnia, nie naszą jest rzeczą wprowadzać rozróżnienie).

            Odmienny, mniej rygorystyczny pogląd, zakłada podział wymogów formalnych aktu notarialnego na istotne i mające charakter porządkowy. Niezachowanie tych pierwszych prowadzi do nieważności aktu notarialnego, podczas gdy niedopełnienie drugich skutku takiego nie wywołuje. Stanowisko to znalazło swój praktyczny wyraz w postanowieniu Sądu Najwyższego z 09.03.2005 r., II CK 478/04. Jako uzasadnienie wskazuje się zasadę favor testamenti (na korzyść testamentu), która pozwala ratować ważność ostatniej woli spadkodawcy w sytuacji, gdy nie miał on w zasadzie wpływu na dokonane błędy.

            Aktualnie obowiązujące p.n. nie rozstrzyga omawianego problemu w sposób, w jaki czynił to art. 88 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27.10.1933 r. – Prawo o notariacie, który wymieniał artykuły, których naruszenie skutkowało tym, iż akt notarialny nie miał mocy dokumentu publicznego.

Osobiście bardziej przekonuje mnie pierwszy z poglądów z uwagę na zasadę pewności obrotu cywilnoprawnego oraz dlatego, że skłaniam się w pierwszym rzędzie ku literalnej wykładni prawa. Skoro przepisy wyraźnie nie wskazują na możliwość niezachowania niektórych wymogów aktu notarialnego, nie ma możliwości aby taką możliwość wprowadzać na etapie stosowania prawa.

Wady i zalety testamentu notarialnego

            Sporządzenie testamentu w formie aktu notarialnego niesie za sobą znaczne korzyści i daje testatorowi szczególne możliwości niedostępne przy innych formach testamentów. Z pewnością stanowi on najbezpieczniejszy sposób wyrażenia swojej ostatniej woli na wypadek śmierci, który sprzyja jej realizacji. Związane jest to z obecnością notariusza, który jako profesjonalista służy spadkodawcy radą. Dzięki temu możliwe jest uniknięcie nieporozumień co do skutków prawnych czynności. Notariusz zapewnia też, że testament będzie poprawny pod względem formalnym. Udział notariusza ogranicza (choć nie wyklucza) możliwości kwestionowania testamentu z powodu braku zdolności testatora do czynności prawnych. Skoro notariusz sporządził akt notarialny, oznacza to, iż w jego ocenie zdolność ta nie budziła wątpliwości.

            Oryginał testamentu notarialnego przechowywany jest w kancelarii notarialnej. Testator otrzymuje wypis aktu notarialnego, który ma taką samą moc jak oryginał. Zabezpiecza to testament przed nieuprawnionym zniszczeniem go po śmierci spadkodawcy przez niezadowolonego spadkobiercę albo osobę wyłączoną od dziedziczenia. W zasadzie wykluczona jest też możliwość przerobienia bądź podrobienia testamentu. Można jedynie próbować sfałszować cały dokument i dowodzić, że jest to późniejszy testament odwołujący testament notarialny, co w praktyce rodziłoby znaczne trudności.

            Testament w formie aktu notarialnego jest jedynym testamentem zwykłym, z którego skorzystać mogą  osoby nie umiejące  czytać lub pisać, jak również osoby nie potrafiące się podpisać. Testament ten, w odróżnieniu od testamentu urzędowego (art. 951 § 1 i 3 k.c.), mogą też sporządzić osoby głuche lub nieme.

            Testament notarialny jako jedyny umożliwia spadkobiercy skorzystanie ze stosunkowo nowej instytucji w polskim prawie spadkowym, a mianowicie z zapisu windykacyjnego (art. 981¹ § 1 k.c.). Nie wdając się w szczegóły, na które jeszcze przyjdzie czas w osobnym wpisie, wspomnę tylko że zapis windykacyjny sprawia, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu (określoną rzecz) z chwilą śmierci spadkodawcy Aktualnie nie ma możliwości umieszczenia zapisu windykacyjnego w testamentach, które nie mają formy aktu notarialnego.

            Z testamentem notarialnym związany jest też jego szczególny walor dowodowy. Według art. 2 § 2 p.n. czynności notarialne, dokonane przez notariusza zgodnie z prawem, mają charakter dokumentu urzędowego. Na gruncie postępowania cywilnego (w tym w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku) kwestię tę reguluje ustawa z dnia 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (w dalszej części jako: k.p.c.). Zgodnie z art. 244 § 1 k.p.c. testament notarialny, jako dokument urzędowy, stanowi dowód tego, co zostało w nim urzędowo zaświadczone. Oznacza to, że zawiera on stwierdzenie tożsamości testatora, jak i prawdziwości i zgodności rozrządzeń na wypadek śmierci z wolą spadkodawcy. Podważenie okoliczności stwierdzonych w testamencie notarialnym jest wprawdzie możliwe, ale na stronie, która zaprzecza prawdziwości dokumentu urzędowego albo twierdzi, że zawarte w nim oświadczenia są niezgodne z prawdą, spoczywa ciężar udowodnienia tych okoliczności (art. 252 k.p.c.). Orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazuje, że samo wyrażenie przypuszczenia, że dokument urzędowy może być niezgodny z prawdą, nie stanowi zaprzeczenia jego prawdziwości i nie podważa jego mocy dowodowej (postanowienie Sądu Najwyższego z 08.01.2003 r., II CKN 247/01; wyrok Sądu Najwyższego z 12.10.1972 r., II CR 386/72).

            Pomimo swoich niewątpliwych zalet testament notarialny ma również wady. Sporządzenie testamentu notarialnego wymaga pewnego przygotowania ze strony spadkodawcy i umówienia terminu spotkania z notariuszem w kancelarii notarialnej, gdzie co do zasady powinno odbywać się dokonywanie czynności notarialnych (art. 3 § 1 p.n.).

W odróżnieniu od testamentu własnoręcznego będącego formą w zasadzie bezkosztową, testament notarialny wymaga poniesienia przez spadkodawcę kosztów sporządzenia aktu notarialnego, których maksymalną wysokość określa § 8 pkt 3 – 5 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej z dnia 28.06.2004 r. Koszty te nie są wprawdzie znaczne i wynoszą:

• 50 zł za testament,
• 150 zł za testament zawierający zapis zwykły, polecenie lub pozbawienie uprawnionego prawa do zachowku
• 200 zł za testament zawierający zapis windykacyjny
• 30 zł za odwołanie testamentu.

Nadto jeżeli testator ma zamiar dokonania zmian w treści testamentu lub jego odwołania i chce przy tym zachować formę notarialną również będzie to wymagało poniesienia kosztów i wizyty u notariusza. Nie ma natomiast takiego obowiązku, gdyż odwołanie lub zmiana testamentu notarialnego jest możliwa poprzez sporządzenie innego testamentu w każdej innej formie prawnie dozwolonej.

Testament notarialny – na co warto zwrócić uwagę?

Jak wynika z dzisiejszego wpisu testament notarialny jest przeciwieństwem testamentu własnoręcznego. Jednak każdy z nich wymaga zachowania pewnej staranności. Przy testamencie notarialnym można liczyć na pomoc notariusza, przy testamencie własnoręcznym istnieje możliwość skorzystania z porady prawnej u prawnika, który pomoże stworzyć testament własnoręczny wyrażający wolę testatora. Decyzję o tym która forma testamentu jest bardziej odpowiednia, podjąć musi spadkodawca.